Kleine gemeenten hebben het zwaar. Buurtsupermarkten sluiten de deuren, zorgvoorzieningen verhuizen naar de stad, bibliotheken worden amper bezocht en voor postkantoren en banken is het financieel niet meer haalbaar om te blijven. Steeds meer voorzieningen verlaten de dorpen of stadswijken. Echt bevorderlijk voor de leefbaarheid is dit niet. Met het zogenoemde Kulturhus steekt de provincie Overijssel een stokje voor de uittocht van welzijnsactiviteiten. In het Kulturhus bundelen verschillende instellingen hun krachten. De oplossing? ‘Verschillende voorzieningen op het gebied van educatie, zorg, wonen, welzijn, informatie, zakelijke dienstverlening en cultuur in één gebouw, met één management en gedeelde programma’s,’ zegt Jan Temmink, projectleider van provinciaal Projectbureau Kulturhus Overijssel.

Vooruitdenken

Het concept Kulturhus is door de Overijsselse bibliotheekdienst (OBD) van Zweden naar Overijssel gehaald. Henk Middenveld, directeur van de OBD bezocht in 1986 een aantal bibliotheken in Scandinavië. Hij kwam daar in aanraking met het Kulturhus. In dit ‘hus’ is de bibliotheek geen gewone bibliotheek meer, maar het hart van een informatiecentrum in de gemeente, waar cultuur en maatschappij elkaar ontmoeten. Deze bibliotheken spelen een centrale rol in de samenleving. De OBD vertaalde dit concept en op 1 november 2000 gingen de deuren open van het eerste Nederlandse Kulturhus in het Overijsselse Zwartsluis. Inmiddels wordt in de hele provincie gewerkt aan de bouw van zestien Kulturhusen, heeft Gelderland 19 miljoen euro toegezegd voor dergelijke projecten en toont ook Utrecht interesse.

Het Sluziger Kulturhus in Zwartsluis grenst aan het verzorgingshuis en staat tegenover de basisschool. Bij binnenkomst loop je tegen een loket aan, waar je terechtkunt voor vragen over wonen, zorg en welzijn. Als je tussen de rijen bibliotheekboeken doorkijkt zie je door het raam peuters spelen. Een grote leestafel in de ruimte wordt af en toe gebruikt voor etentjes en de medewerkers van de lokale radio-omroep gebruiken de zithoekjes in de bibliotheek tijdens hun pauze. Op de eerste en tweede verdieping zijn seniorenwoningen en woningen voor verstandelijk gehandicapten. Zomaar een paar voorbeelden van wat er in het gebouw te vinden is. Een overkoepelend bestuur van alle deelnemers – bibliotheek, welzijn, peuterspeelzaal, kinderopvang, lokale radio, stichting Philadelphia voor verstandelijk gehandicapten, verzorgingshuis, fysiotherapie en woningbouwstichting – beheert het gebouw. Bibliotheekhoofd Corrie Folkersma coördineert verschillende werkgroepen van vrijwilligers die zich bezighouden met de culturele programmering: concerten, cursussen, publieke debatten en gezamenlijke maaltijden in de bibliotheek.

‘Het Kulturhus bundelt niet alleen maatschappelijke en culturele voorzieningen, maar er is bijvoorbeeld ook plek voor een bank, postkantoor en supermarkt,’ illustreert projectleider Jan Temmink van het Kulturhus. ‘Je moet vooruitdenken voor je een gebouw neerzet. Waar is behoefte aan? Hoe ziet de programmering er uit? Dat soort zaken moet je van tevoren helder hebben. De betrokken instellingen en organisaties zijn niet alleen dakdelers. Er moet samen worden gewerkt om bepaalde doelen te bereiken. Dat is het verschil met een regulier cultureel centrum.’

Alle betrokken organisaties hebben naast hun eigen taken ook voor tien tot vijftien procent gezamenlijke taken. ‘Hiervoor heb je zowel professionals als vrijwilligers nodig. De kennis van betrokken vrijwilligers is absoluut een voorwaarde om aan de wensen van de bewoners te voldoen. Zij weten beter dan wie ook waar behoefte aan is,’ aldus de projectleider. Het projectbureau is in januari 2002 van start gegaan om de gemeenten te adviseren bij het opzetten van een Kulturhus. Temmink geeft presentaties, advies en beoordeelt de uiteindelijke aanvraag namens de provincie. Interesse voor een Kulturhus begint volgens Temmink vaak als gebouwen verouderen en er een nieuwe accommodatie moet komen. ‘Meestal is er op lokaal niveau één persoon die de zaak trekt en met de betrokken partijen om de tafel gaat zitten. De gemeente is erbij als regisseur.’ Als gemeenten interesse tonen, komt het projectbureau in beeld. Namens de provincie bekijkt Temmink of het toekomstige Kulturhus aan bepaalde voorwaarden voldoet. ‘We hebben een stappenplan opgesteld dat gemeenten kunnen nalopen. Voor de eerste periode rekenen we een half jaar tot een jaar. In die tijd moet duidelijk worden welke instellingen willen samenwerken, wat de doelen zijn, hoe het beheersmanagement er uit komt te zien, welke taken wel en niet samen worden uitgevoerd en wat voor juridisch rechtspersoon het Kulturhus zal worden. Ook moet duidelijk zijn wat de gemeente wil. Zij moeten tenslotte een forse investering doen. Van de provincie komt vrij veel geld, maar de gemeente en andere lokale investeerders, zoals woningcorporaties, betalen het grootste deel.’

Worst
Of de aanvraag van een gemeente door de provincie wordt gehonoreerd, hangt van bepaalde criteria. Minimaal drie van de vier functies – educatie, zorg, welzijn en cultuur- moeten aanwezig zijn. Er is één beheersmanagement nodig, gemeenschappelijke programma’s en zowel de organisaties als de bewoners zijn nauw betrokken bij het proces. ‘Dit proces loopt vaak moeizaam als discussies blijven steken in praten over vierkante meters en geld. Het gaat erom of er een nuttige samenwerking tot stand kan komen en of er duurzame investeringen worden gedaan. En er is draagvlak nodig. Mensen moeten het natuurlijk wel willen. Daar moet je vanaf de eerste plannen aan werken.’

Temmink vindt dat de provincie Overijssel erg voortvarend te werk gaat, doordat men niet wacht tot het ergens in een dorp met de welzijnactiviteiten mis gaat, maar handelt voor er problemen ontstaan. ‘Het Kulturhus zie ik ook als een soort “worst voorhouden”. Met een mooie nieuwe voorziening stimuleer je organisaties om de samenwerking te zoeken. Al is het pand geen doel op zich.’ Hoewel het Kulturhus tot nu toe vooral in kleine gemeenten is begonnen, is het volgens de projectleider ook zeer geschikt voor stadswijken. ‘We zijn nu in Enschede bezig om een Kulturhus van de grond te krijgen en dat vergt een andere aanpak. Naarmate er meer organisaties bij komen wordt het proces ingewikkelder.’ Welke doelstellingen wil Temmink halen? ‘Het duurt jaren voor je daar wat zinnigs over kunt zeggen. Wel zien we dat de bewoners van Zwartsluis zeer enthousiast zijn en dat de activiteiten goed worden bezocht.’