In juli ging in Amsterdam de Stichting De Opstap op de fles. De stichting beheerde het inkomen van ongeveer driehonderd mensen die niet met geld konden omgaan: verslaafden, demente bejaarden, verstandelijk gehandicapten en daklozen. De medewerkers zouden, voor zover nu bekend, in principe van goede wil zijn geweest. Alleen hadden ze van hun werk geen kaas gegeten. Het geld van de ene cliënt werd gebruikt om de schulden van een ander te dempen. Het liep al snel fout. De cliënten zijn nu vooral de dupe. Ze zijn hun geld kwijt, zonder dat hun schulden zijn verminderd.

Oplichter
Een maand later was er weer een melding van een bedrijfje in Zeist dat gerund werd door een oplichter. Hij deed zich voor als hulpverlener, en wist mensen ervan te overtuigen dat hij hun financiële problemen zou oplossen. Ze vertrouwden hem en maakten hun inkomen aan hem over. Hij stak het geld vervolgens doodleuk in eigen zak. ‘Je ziet,’ zegt voorzitter Ger Jaarsma van de NVVK, ‘deze berichten af en toe in de media verschijnen. Maar ga er maar vanuit dat het veel vaker voorkomt dan bekend wordt.’ Jaarsma is in het dagelijks leven directeur van de Gemeenschappelijke Kredietbank Friesland in Leeuwarden en ziet om zich heen hoe gemakkelijk het is om een malafide bedrijfje in schuldhulpverlening te beginnen. ‘Je zet een advertentie in de krant, en je kunt aan de slag. Als je gepakt wordt, krijg je een geldboete. Je verhuist en begint dan gewoon in een andere plaats opnieuw.’

Het is volgens de wet verboden om geld te vragen voor schuldhulpverlening. Bovendien mogen alleen speciaal aangewezen organisaties als kredietbanken of sociale diensten inkomens van burgers beheren. Bijna niemand weet dat en trapt erin. De FIOD en Economische Controle Dienst moeten in principe toezicht houden. Maar die diensten hebben volgens Jaarsma wel meer te doen. ‘Soms laten ze bedrijfjes hun gang gaan zolang er geen klachten zijn. Zo krijgen de oplichters net de gelegenheid om veel slachtoffers te maken.’

Misleiding
Grote schulden trekken een zware wissel op het leven van mensen. Geldzorgen, verslaving, psychosociale problemen en maatschappelijke ontsporing vormen bij veel burgers een vaste trits die van kwaad tot erger gaat. Schulden kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat mensen uit huis worden gezet en mentaal niet in staat zijn weer aan het werk te gaan. ‘Schuldhulpverlening is dus een belangrijk instrument voor reïntegratie,’ zegt Jan Timmermann van Divosa, de organisatie van leidinggevenden bij Nederlandse overheidsorganisaties op het gebied van werk, inkomen en zorg. Dat besef drong in de tweede helft van de jaren negentig in rap tempo door in Nederland. Voor die tijd zagen bijvoorbeeld consulenten van sociale diensten bij intakegesprekken wel op bankafschriften dat een aanvrager fors rood stond, maar werd dat probleem niet direct opgepakt. Nu heeft vrijwel elke gemeente er een eigen organisatie voor. Dat kost geld. Maar, zegt Timmermann, indirect bespaart het ook weer. Als wanbetalers bijvoorbeeld met hun kinderen op straat komen te staan, hebben gemeenten de wettelijke plicht voor hen te zorgen.

Ondertussen kloppen steeds meer mensen aan voor hulp bij de bureaus voor schuldhulpverlening, meestal doorverwezen door andere hulpverleners. Bij de NVVK stijgt het aantal cliënten per jaar met ongeveer dertien procent. Dit jaar zijn het naar verwachting 44 duizend. Het gaat vooral om mensen die al maanden betalingsachterstanden hebben bij diverse bedrijven. Vaak staan ze op het punt afgesloten te worden van gas, water en elektriciteit, of dreigen uit hun huis te worden gezet.

Jaarsma schat dat er in totaal inmiddels 1500 mensen hun boterham verdienen bij bonafide hulpinstellingen. Voor een jonge bedrijfstak is dat een respectabel aantal. De stijging zal de komende jaren vrijwel zeker doorzetten. Mensen lenen immers steeds meer, aangemoedigd door televisiereclames die net doen alsof er geen vuiltje aan de lucht is. ‘Comfortcards’ lijken geweldig handig voor de aanschaf van weer een nieuw model breedbeeldtelevisie. En pas later blijkt dan dat de rente die voor de card moet worden betaald torenhoog is. Daarbij gaat het economisch slecht. Mensen verliezen hun baan, komen sneller in de bijstand terecht, kunnen de tering niet naar de nering zetten en raken financieel in de problemen. Uit onderzoeken blijkt dat de helft van de mensen met zware schulden een bijstandsuitkering heeft, vier van de vijf alleenstaand is, en veel schuldhebbers allochtoon zijn. Ouderen worden steeds vaker als nieuwe doelgroep genoemd, net als jongeren die lenen voor bijvoorbeeld een scooter of mobiele telefoon.

Kredieten
Politiek Den Haag onderkent inmiddels het gevaar van de groei van de schuldenlast bij particulieren. Zo kon het gebeuren dat een ruime meerderheid van de Tweede Kamer deze winter instemde met een motie van de Christen Unie om het probleem van de groeiende schulden serieus aan te pakken. De fracties beslisten bijvoorbeeld dat er een certificatiesysteem in het leven moest worden geroepen waarmee schuldhulpverleningsbureaus kunnen aantonen dat ze betrouwbaar en competent zijn.

Het nieuwe kwaliteitssysteem had er deze zomer moeten zijn. Maar die deadline wordt niet gehaald, zegt Timmermann van Divosa. Hij maakt deel uit van het Platform Integrale Schuldhulpverlening en overlegt regelmatig met ambtenaren van Sociale Zaken over de maatregel. Hij verwacht dat het nieuwe systeem eind dit jaar, of anders begin volgend jaar, kan worden ingevoerd. De schuldhulpverleners moeten het immers nog onderling eens worden over de voorwaarden. Volgens Divosa hoeft dat geen probleem te zijn. De NVVK gebruikt al een gedragscode die als richtsnoer kan dienen.

Eerder werden in andere sterk groeiende sectoren, zoals de kinderopvang en de reïntegratiebranche, ook certificeringssytemen ingevoerd. Ze helpen de sector professioneel te maken en het kaf van het koren te scheiden, dus de goldrush-avonturiers en kwaadwillenden de pas af te snijden. Jaarsma ziet voor zijn koepelorganisatie NVVK een grote rol weggelegd. ‘Wij zijn nu een belangenorganisatie. We werken nu al met een gedragscode. Nieuwe bedrijfjes melden zich bij ons aan om lid te worden en wij kijken dan of ze professioneel zijn. Meestal wijzen we negen van de tien aanvragen af. Wij hebben de ervaring, dus kunnen we vrij eenvoudig de certificering voor onze rekening nemen.’

Jaarsma hoopt op snelle actie. Eerder deze zomer bleek een meerderheid van de Tweede Kamer bereid in te grijpen in de woekerwinsten die financieringsbedrijven rekenen voor het kopen op de pof: koop nu via een speciale creditcard een wasmachine en betaal later. Ze vertellen er dan niet bij dat door de hoge rente de kosten uiteindelijk zo ongeveer verdubbelen. De NVVK wil ook, net als Divosa, dat het Bureau Kredietregistratie in Tiel veel beter en op grotere schaal bijhoudt wie schulden heeft. Huurachterstanden, schulden bij elektriciteitsbedrijven en relatief kleine kredieten bij financieringsmaatschappijen worden nu niet geregistreerd. Mensen die al diep in de schulden zitten, slagen er op die manier toch nog in om meer kredieten los te peuteren. De NVVK wil verder dat mensen met een laag inkomen, ongeveer tot 130 procent van bijstandsniveau, per definitie niet meer bij commerciële geldverschaffers mogen lenen.

Het Tweede Kamerlid voor de PvdA, Saskia Noorman-Den Uyl vindt dat nogal ver gaan. Maar het voorstel om de registratie van kredieten in Tiel aan te pakken, noemt ze belangrijk. ‘Ik ben er al op werkbezoek geweest om de zaak te bespreken.’ De politica hekelt de inzet van het kabinet-Balkenende om mensen met zware schulden te begeleiden. ‘Er is veel bezuinigd, bijvoorbeeld op de budgetbegeleiding die gemeenten geven aan mensen die hebben bewezen gewoon niet met hun geld om te kunnen gaan. Je kunt daar zo veel ellende mee voorkomen.’ Ze erkent dat het onderwerp hoog op de politieke agenda staat. ‘Na de zomervakantie gaan we er weer een debat over aanvragen.’