Tolken zijn professionals die goede gesprekken mogelijk maken met je cliënten die de Nederlandse taal niet voldoende machtig zijn. Zij worden getoetst op taal- en op tolkvaardigheden, hebben geheimhoudingsplicht en een beroepscode. Tot 2012 kon je als sociaal werker kosteloos een tolk inzetten via de Tolkentelefoon. Deze werd gefinancierd door de landelijke overheid maar in 2012 afgeschaft.

Tegenwoordig hangt het van de afspraken binnen of met de gemeente af of de inzet van een tolk wordt vergoed. Dat maakt de drempel voor sociaal werkers hoger om naar een professionele tolk te vragen. Maar zeker in complexe situaties met mensen die nog niet goed Nederlands spreken, kan zo’n tolk letterlijk van levensbelang zijn.

Uithuisplaatsing

Tolk Yordi Lassooy-Tekle kan het belang van een tolk illustreren met diverse casussen. Zij is onder andere oprichter van Migration Inc, dat de kloof tussen culturen wil verkleinen. Yordi tolkt in Tigrinya en Amhaars, talen die in Ethiopië en Eritrea worden gesproken. Onlangs nog tolkte ze telefonisch voor Veilig Thuis. Een in Eritrea geboren vrouw moest voor de rechter komen nadat haar kind uit huis was geplaatst. Deze mevrouw was door allerlei nare omstandigheden met verkeerde mensen in aanraking gekomen.

‘Meerdere sociaal werkers waren bij deze mevrouw langs geweest, maar altijd zonder tolk’, vertelt Yordi. ‘Begreep je wel wat ze zeiden over jou en je kind, vroeg de advocaat haar. Nee, ze begreep het niet. Ze had helemaal niemand die haar kon uitleggen wat er voor de opvoeding nodig was. Ze begrijpt nu wel, door de uithuisplaatsing, dat ze veel fouten heeft gemaakt en ze wil het goed gaan doen. Maar als er eerder een tolk was mee geweest op huisbezoek, had de uithuisplaatsing mogelijk voorkomen kunnen worden.’

Richtlijn

Heel herkenbaar, vindt ook Simone Goosen, campagneleider Tolken terug in de zorg, alstublieft bij de Johannes Wier Stichting voor gezondheidszorg en mensenrechten. Voor Patiëntenfederatie Nederland leidt Simone het ontwikkelen van de landelijke richtlijn over omgaan met taalbarrières in de zorg en het sociaal domein. Een multidisciplinair project waar ook BPSW, de beroepsvereniging voor sociaal werkers, aan meewerkt. Simone vertelt dat ze regelmatig hoort dat hulp wordt geweigerd omdat er geen tolk kan worden ingezet.

Gelukkig zijn er ook veel positieve voorbeelden van. Simone vertelt over een sociaal werker op een medisch kinderdagverblijf die dankzij een tolk eindelijk direct contact kon maken met een moeder. Daarvoor vertaalde de 19-jarige zoon voor haar. Maar de sociaal werker wilde ook het verhaal van de moeder zelf horen. ‘Zo kon de moeder haar zorgen uiten. Elkaar eindelijk begrijpen, beter vertrouwen en daarna samen verder komen, dat is vaak de meerwaarde van tolken’, weet Simone.

Naaste als tolk?

In het vorige voorbeeld gebeurde eerst wat uit nood vaak gebeurt bij taalbarrières: een naaste wordt ingezet om te vertalen. Zeker bij intakes en bij complexe gesprekken, waar sociaal werkers veel mee te maken krijgen, is dat sterk af te raden, zeggen Yordi en Simone. Een naaste zal waarschijnlijk niet alles of niet alles correct vertalen. Bijvoorbeeld omdat diegene zich schaamt voor wat de cliënt vertelt. En simpelweg omdat goed vertalen heel moeilijk is. Bovendien voelen niet alle cliënten zich voldoende veilig om open te zijn, als ze weten dat een naaste zoals een partner, kennis of kind meeluistert.

Besef je ook wat de gevolgen voor een kind kunnen zijn als die moet tolken, benadrukt Simone. Ze geeft een voorbeeld dat ook in de podcast Spraakverwarring in de spreekkamer te horen is. Het programma Argos maakte deze podcast met zorgverleners om de gevolgen van de bezuinigingen op tolken en het laten tolken door kinderen te laten horen. ‘Een 17-jarige jongen van Syrische afkomst werd gevraagd te tolken voor zijn vader, die moest vluchten voor de oorlog. Zijn vader heeft toen dingen verteld die hij eigenlijk nooit aan zijn zoon had willen vertellen. Ook op die leeftijd kunnen traumatische verhalen of problemen van ouders een enorme impact hebben op hun kinderen en op de relatie tussen kind en ouders. Bovendien moeten kinderen gewoon naar school. Laat dus nooit een minderjarige tolken.’

Navragen bij je manager

Een tolk inzetten hoeft niet in elk gesprek, maar in ieder geval wel bij complexe, emotionele of ingrijpende gesprekken en bij intakes, zo is de conclusie van het richtlijnproject. Op staat per sector uitgelegd hoe je de juiste tolk inschakelt. Voor de ggz wordt het inschakelen van een tolk voor volwassen cliënten vergoed door de zorgverzekeraar. En voor sommige groepen cliënten zijn er nog een landelijke regelingen. Bijvoorbeeld als een cliënt slachtoffer is van mensenhandel of in de vrouwenopvang verblijft.

Ook handig is om na te vragen of je cliënt een zorgpas heeft van het COA, het Centraal Orgaan opvang asielzoekers. Zo ja, kun je kosteloos een tolk inschakelen via het bureau Global Talk: 088 255 52 22.

Navragen bij je manager hoe inzetten van een tolk in jouw organisatie geregeld is, is nu al verstandig, zegt Simone. ‘Zodat je dit niet hoeft uit te zoeken als je een cliënt voor je hebt.’ Wijs gerust op de beroepscode voor sociaal werkers. Daar staat immers in dat sociaal werkers bevorderen dat “iedereen gelijke toegang heeft tot informatie, dienstverlening, ondersteuning en hulp.’ En ‘de naleving van de mensenrechten bevorderen’. Als je geen tolk in kunt zetten wanneer dat nodig is, dan zou je dus in strijd moeten handelen met de beroepscode, zegt Simone.

Samenwerken met tolken

Hoe werk je goed samen met een tolk? De tolk voorbereiden, al is het maar een paar minuten, is heel belangrijk, zegt Yordi. ‘Geef me de context. Met wie is het gesprek? Waar gaat het over? Wat wil je als hulpverlener bereiken? Dan kan ik eenvoudiger de woorden op een rij zetten. Misschien kom ik wel net van de rechtbank. Dan zit je nog met hele andere woorden in je hersenen. De omschakeling wordt een stuk makkelijker als ik me kan voorbereiden.’

Een goede tolk let ook op hoe iets gezegd wordt. Yordi geeft een voorbeeld. ‘In het Tigrinya heb je een specifieke klank die letterlijk iets als “tsja” betekent. Als iemand die klank gebruikt, weet ik zeker dat hij of zij geen zin meer heeft in het gesprek. En ook niet zal doen wat de sociaal werker vraagt. Op zo’n moment kan ik ook aangeven dat er iets anders in het gesprek nodig is: een ander onderwerp of een ander soort uitleg bijvoorbeeld.’

Verder goed om te weten: een tolk zal letterlijk alles vertalen. Dus ook een emotionele reactie van jou of je cliënt naar de tolk. En als je als sociaal werker begrippen als jeugdzorg of uitkering gebruikt, dan heeft de tolk vaak meer woorden nodig omdat er geen letterlijke vertaling is. Houd er dus ook rekening mee dat een gesprek met een tolk langer zal duren.

Campagne

Ook met het huidige kabinet gloort er hoop voor een betere financiering van tolken in het sociaal domein, zegt Simone. Zij, Yordi, BPSW en veel andere betrokkenen voeren daar flink campagne voor. Om meer mensen ervan te overtuigen dat sociaal werkers tolken nodig hebben, moeten sociaal werkers dat ook zelf hard maken. ‘Bespreek dit thema met je manager en agendeer het in je gemeente. Laat zien dat je met een tolk gezinnen veel beter kunt helpen. Een tolk is van levensbelang.’