Geweldig is eigenlijk nog te zacht uitgedrukt. ‘Het is sensationeel’, zegt Cees de Groot. ‘Ik snap niet dat de wereld van de psychiatrie niet op zijn grondvesten staat te schudden.’ De afgelopen twintig jaar heeft De Groot zich niet-aflatend hard gemaakt voor betere bescherming van de rechten van het toekomstige kind. Nu is wat hij – met anderen – heeft bepleit, mogelijk geworden via de wet: verplichte anticonceptie voor vrouwen met psychiatrische problematiek. ‘In vier gevallen heeft de rechter hierover al een uitspraak gedaan.’

Ernstig nadeel

De nieuwe Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) heeft in 2020 de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Bopz) vervangen. Deze oude wet stelde opname centraal, de nieuwe wet richt zich op zorg. De Wvggz voorziet onder meer in de mogelijkheid mannen en vrouwen met psychiatrische problemen in specifieke gevallen thuis te laten wonen onder de voorwaarde dat zij zich tot noodzakelijke zorg verplichten. Voor vrouwen kan het daarbij behalve om medicatie ook om anticonceptie gaan, bijvoorbeeld in de vorm van een spiraaltje of een prikpil. ‘In de wet wordt gesproken van het afwenden van ernstig nadeel voor de vrouw of anderen’, zegt De Groot. ‘En daaronder valt dus ook het leed van kinderen in kansloze opvoedsituaties.’ Het is niet zo dat  de maatregel zomaar wordt opgelegd. De officier van justitie moet voor de verplichte zorg een zogenoemde zorgmachtiging aanvragen en deze wordt door de rechter getoetst.

Zembla

De dwang geldt niet alleen vrouwen met psychiatrische problematiek. Volgens de Wet zorg en dwang, die eveneens in 2020 van kracht werd, kan ook aan vrouwen met een verstandelijke beperking anticonceptie worden opgelegd. Al zijn hierin nog geen rechterlijke uitspraken gedaan, toch zijn het juist de voorbeelden uit deze groep die nu en dan op tv voorbij komen en tot geschokte reacties leiden. Voor Cees de Groot zelf was het een zaak uit 1997 die aanleiding gaf zijn kruistocht te starten. Zembla maakte er een reportage over waarin hij zelf te zien is. ‘Het ging over twee zwakbegaafde ouders van wie al vier kinderen uit huis waren geplaatst. De vader zei letterlijk: “We gaan net zolang door tot we er eentje mogen houden”. Je kunt het die mensen niet kwalijk nemen’, vindt De Groot, ‘het is schrijnend, maar het schetst met welke problemen we al die tijd te maken hebben gehad. Mishandeling en verwaarlozing komen veel voor, een groeiend aantal kinderen wordt uit huis geplaatst. De gevolgen zie je door het hele sociaal domein heen. Ongelukkige ouders, beschadigde kinderen, enorme kosten voor de jeugdzorg. Waar houdt dit op, heb ik mezelf vaak afgevraagd. Ik heb gehoord van drie generaties verstandelijk gehandicapte vrouwen uit één familie die een voor een in een instelling werden opgenomen. Onbestaanbaar vind ik dat.’

Vrije voortplanting

De verandering van de wet, die nu toch zonder al te veel tromgeroffel tot een ingrijpende perspectiefwisseling in het zorgveld heeft geleid, kende een flinke aanloop. In 2010 schreef toenmalig Tweede Kamerlid Marjo van Dijken (PvdA) een initiatiefnota over gedwongen anticonceptie bij onverantwoord ouderschap. Ook huidig demissionair minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge (CDA) pleitte in 2016 voor de mogelijkheid anticonceptie op te leggen. De afgelopen jaren vormde Cees de Groot samen met onder anderen Heleen Dupuis, emeritus hoogleraar medische ethiek van de Universiteit Leiden, de Beraadgroep verplichte anticonceptie om alsnog tot de wetgever door te dringen. Hij sprak met mensen uit de praktijk van de kinderbescherming en met politici. ‘Wat me opviel’, zegt hij, ‘was dat ook degenen die voor wettelijke bescherming tegen onverantwoord ouderschap waren, toch vast bleven houden aan bestaande juridische kaders. “De wet biedt nu eenmaal geen ruimte, het recht op vrije voortplanting is een grondrecht”, hoorde je dan.’

Koudwatervrees

In de loop der jaren is ook de maatschappelijke discussie over het onderwerp met regelmaat opgelaaid. Zo was er het geval van de Groningse Daniëlla dat tot veel commotie leidde. Het twintigjarige meisje was door haar stiefvader zo ernstig mishandeld, dat zij aan haar verwondingen overleed. Haar zwakbegaafde moeder wist van het geweld, maar greep niet in. ‘Sommige kinderen hebben het recht om niet geboren te worden’, zei toen Paul Vlaardingerbroek, hoogleraar familierecht aan de universiteit Tilburg. ‘Achteraf kun je zeggen dat er vooral koudwatervrees bestond vanwege de ethische implicaties en onze moeite met dwang. Ik ben daarom heel blij dat de medische noodzaak die al die tijd al gezien werd, nu vertaald is in een wet. De feiten zijn niet veranderd, alleen de grondslag’, aldus Cees de Groot.

Nu niet zwanger

Cees de Groot denkt dat het programma Nu niet zwanger, dat inmiddels in het hele land wordt aangeboden via de GGD, zeker een rol heeft gespeeld. Zorgverleners gaan proactief over een kinderwens in gesprek met de doelgroep: mannen en vrouwen in de vruchtbare leeftijd die (tijdelijk) minder zelfredzaam zijn door een mix van problemen en beperkingen. Het programma kwam mede tot stand door inspanningen van verpleegkundig specialist Connie Rijlaarsdam, die met de Beraadgroep van De Groot bij Hugo de Jonge aan tafel zat. Volgens de oud-kinderrechter bereikt het programma zeventig procent van de doelgroep. ‘Bij verplichte anticonceptie gaat het om de resterende dertig procent. Dat is de groep die je dus ook niet met zachte dwang bereikt.’

Vier kinderen uit huis geplaatst

Op de site www.rechtspraak.nl/uitspraken is te zien welke problemen deze groep karakteriseert. Het gaat in alle gevallen om ernstige psychiatrie, al dan niet in combinatie met verslaving en/of verstandelijke beperkingen. ‘Van een van de vrouwen zijn, net als in de Zembla-reportage, al vier kinderen uit huis geplaatst. Wie zal zeggen dat voor deze persoon het recht op ouderschap zwaarder moet wegen dan het recht van haar toekomstige kind om niet geboren te hoeven worden?’

Norm

Een medisch-ethische, maar ook filosofisch interessante vraag waarover het laatste woord nog niet gesproken zal zijn. Cees de Groot, met pensioen maar onverminderd actief voor de zaak, is in ieder geval verrast en verheugd. Al is hij met het onderwerp recht op ouderschap nog niet klaar, de uitspraken van de rechtbanken Rotterdam (twee keer), Amsterdam en Noord-Nederland zijn als een voorlopige kroon op zijn werk. ‘Het is mooi’, zegt hij, ‘dat zelfs in een zo onwrikbaar geachte norm uiteindelijk toch beweging blijkt te kunnen komen op basis van het recht. De beroemde rechtsgeleerde Paul Scholten zei het lang geleden al: “De norm vloeit uit de feiten voort”. Dat is wat de rechtspraak doet. Als je alle feiten op een rij zet, weet je vanzelf wat je moet doen.’