Dat mensen verslaafd raken is niet het gevolg van de euforische roes die ze ervaren, zoals verdoving, stimulans, euforie of bewustzijnsverandering, benadrukt Van Deun. ‘Weliswaar is die euforie op korte termijn vaak de reden om te gaan gebruiken. Maar een cruciale factor om te blijven gebruiken zit in wat de producten met de hersenen doen.’

Effect dopamine

Stoffen in alcohol, nicotine, cannabis en harddrugs als heroïne en cocaïne dringen via de bloedbaan de hersenen binnen, tot in het motivatiesysteem/beloningssysteem, legt Van Deun uit. ‘Vervolgens gaat de hoeveelheid dopamine in de hersenen omhoog. Hoe meer dopamine, hoe sterker je brein je gaat herinneren aan dat genotsproduct wat je gisteren nog gebruikte.’

Verlangen wordt drang

Uiteindelijk wordt bij verslaving het verlangen immers een drang. Sommigen hebben er zelfs gevangenisstraffen voor over om maar te kunnen blijven gebruiken. Soms is er een aanleiding om te willen stoppen; een verbroken relatie, ontslag, of gezondheidsproblemen, maar veel mensen vallen toch terug in de verslaving. Ze vinden voor zichzelf ‘een compromis met het product’: de schade beperken en zo normaal mogelijk leven, maar wel mét het product, zegt Van Deun. Bij paddo’s en lsd is de kans op verslaving gering, omdat dopamine van deze producten geen boost krijgt.

Combinatie van factoren

Van Deun benadrukt dat altijd een combinatie van factoren bepaalt of iemand die verslaafd dreigt te raken dat ook daadwerkelijk wordt. Naast dat wat er in onze hersenen met dopamine gebeurt speelt ook de omgeving een belangrijke rol. Voor mensen die vaak in aanraking komen met anderen met veel alcoholgebruik is het veel moeilijker van de drank af te komen.

Van Deun: ‘Bovendien zijn er uiteraard diverse persoonlijke factoren. Mensen die om welke reden dan ook een depressie ontwikkelen of een angststoornis lopen meer risico op een verslaving aan alcohol of cocaïne dan mensen zonder. Maar de rol van dopamine wordt nog wel onderbelicht. Terwijl kennis daarover cruciaal is om verslavingsgedrag beter te begrijpen.’

Mogelijke verklaring vanuit evolutie

Waarom dopamine zo sterk motiveert weten we niet zeker, maar is mogelijk te verklaren vanuit de evolutie. Van Deun: ‘Dopamine zou het antwoord geweest kunnen zijn op de voedselonzekerheid waar onze voorouders mee te maken hadden, en dieren nog steeds. De beste oplossing voor onzekerheid is blijven zoeken. Mogelijk verklaart dat waarom dopamine ervoor kan zorgen dat we een product overwaarderen, hypergemotiveerd raken en ons er moeilijk tegen kunnen verzetten.’

Gokverslaafd

Dat dopamine zo sterk reageert op onzekerheid verklaart ook voor een belangrijk deel waarom mensen gokverslaafd kunnen raken. Bij gokverslaving is natuurlijk geen product in het spel, maar dopamine registreert wel dat we ergens naar verlangen. ‘Een hele hoge jackpot compenseert de minieme kans dat je daadwerkelijk wint. Daarom zijn goksystemen er zo sterk op gericht om je te laten geloven dat je wel gaat winnen’, zegt Van Deun.

Meerdere verslavingen

Een productverslaving is volgens Van Deun dan ook te beschouwen als een afgeleide van een gokverslaving. En vaak hebben mensen meerdere verslavingen. ‘Vraag dus als je bijvoorbeeld een alcoholverslaving vermoedt ook of mensen vaak gokken, of porno kijken, of andere drugs gebruiken’, adviseert hij.

Alertheid geboden

Met het openstellen van de online gokmarkt in Nederland (sinds 1 oktober 2021) is het extra belangrijk geworden alert te zijn op gokverslavingen, benadrukt de klinisch psycholoog. ‘Je kunt heel gemakkelijk nog tijdens de wedstrijd gokken op van alles: de uitslag natuurlijk, maar ook het aantal corners en het aantal gele kaarten. Mensen kiezen er bewust voor daar geld op in te zetten omdat zij er vanuit gaan dat ze meer weten van voetbal dan een ander.’

Rol sociaal werkers

Hoe kunnen sociaal werkers deze kennis over verslavingsgedrag benutten voor hun cliënten? Het belangrijkste advies: vertrek vanuit het lijden van mensen met een verslaving en luister ernaar, zegt Van Deun. ‘Velen zeggen wel degelijk heel vaak tegen zichzelf: vandaag stop ik definitief met alcohol. Dan wordt het middag, en denken ze nou eentje dan. In de avond zitten ze alweer aan vier. Iedere keer dat stoppen mislukt neemt de machteloosheid toe. En ze begrijpen niet wat ze meemaken. Adrenaline voel je heel duidelijk, van dopamine merk je niets. Uiteindelijk is de alcohol niet eens meer zo lekker, je móét gewoon drank hebben.’

Welke vragen stel je?

Stel heel concrete vragen over de verslaving, zónder ruimte voor interpretatie, adviseert Van Deun. ‘Wanneer heb je gebruikt? Wat heb je gebruikt, hoeveel, hoe precies en wat was het effect? Dat zijn de beste vragen. Dus niet: Hoe komt het en hoe voel je je eronder. Dat is interpreteren en dat moet je vooral niet doen, cliënten moeten zich veilig genoeg voelen om over hun verslaving te praten. Wat je wel kunt vragen is of zij zelf vinden dat ze veel gebruiken. Daarmee geef je hen de ruimte te manifesteren of ze er last van hebben.’

Veel mensen zoeken naar een ziektetheorie voor hun gebruik, zegt Van Deun. ‘Ze hebben er geen vat op en wijten de verslaving volledig aan zichzelf. “Ik heb een zware week gehad en daarom heb ik gedronken”. Uitleggen hoe het proces in de hersenen werkt en dat de oorzaak voor een groot deel ook ligt in de beschikbaarheid helpt te ontschuldigen. Vanuit daar kun je samen zoeken naar welke mechanismen precies een rol speelden, en hoe de cliënt die kan vermijden om van de verslaving af te raken.

Cocaïne wordt nooit waspoeder

Cocaïne wordt nooit waspoeder, benadrukt Van Deun: je kunt nooit sterker worden dan het product. ‘Cocaïne zal je nooit koud laten, maar je kunt wel slimmer worden dan cocaïne.’ Wat daarbij bijvoorbeeld kan helpen is ’s ochtends vroeg je al afvragen waar je het product die dag kunt tegenkomen. Wie kom je tegen en is daar cocaïne of alcohol aanwezig? ‘Denk daar al aan bij het tandenpoetsen, want dat doe je iedere ochtend’, adviseert Van Deun zijn patiënten wel eens. ‘Bewustwording helpt je het product te weerstaan.’

Paul van Deun is klinisch psycholoog en verslavingstherapeut in Vlaanderen. Over het beter begrijpen van verslavingsgedrag schreef hij het boek Het gekaapte brein, uitgegeven door Pelckmans Uitgevers. Op zijn website paulvandeun.be geeft hij meer informatie over verslavingsgedrag. Hij spreekt op 19 april 2022 in Ede op het Zorg+Welzijn Congres Verslaving in het sociaal domein. Meer informatie over dit congres en aanmelden —->