Andries Baart, de grondlegger van de presentietheorie, is momenteel werkzaam als gasthoogleraar aan het UMC in Utrecht en als bijzonder hoogleraar aan de North-West University in Zuid-Afrika. Kijkend naar de positie van ouderen, vindt hij dat die groep in Zuid-Afrika beter af is dan in Nederland. ‘We moeten het natuurlijk niet romantiseren, maar het is wel degelijk zo dat ouderen daar veel meer betrokken worden bij allerlei activiteiten dan hier. Dat is daar heel gewoon. En als je in Zuid-Afrika gaat dementeren, zegt men: ouderen hebben het goede recht om te vergeten. Als jij je je hele leven suf gewerkt hebt, mag je een punt bereiken dat je mag vergeten. Het is nogal een verschil of je zegt “jij hebt je verstand niet bij elkaar”, zoals we hier soms doen, of dat je zegt “jij mag vergeten”.’

Voltooid leven

En het gaat verder dan dat. Baart haalt ook ouderen aan die in Nederland een voltooid leven hebben. ‘Dat zijn mensen die, vaak, op leeftijd zijn en zeggen het leven smaakt mij niet meer. Het valt me zwaar om weer wakker te worden en aan de dag te beginnen. Ik heb geen nut meer, er zit niemand op me te wachten, er komt bijna niemand op bezoek. Als dit soort gevoelens lang duren, ga je je afvragen “waarom zou ik nog bestaan? Voor wie moet ik dat volhouden?” En dan spreken we als maatschappij van een kwetsbare oudere. We stellen dat de kwetsbaarheid van die persoon is. Maar je zou je ook kunnen afvragen wat wij voor samenleving zijn dat ouderen geen plek en geen functie meer hebben. In een samenleving die versnelt, waar je moet presteren en waar je nuttig moet zijn, hebben die mensen geen taak. Dan voelen zij zich kwetsbaar en gaan wij vervolgens een project beginnen voor kwetsbare ouderen. Maar we kunnen beter nadenken over hoe we de samenleving zo in kunnen richten dat die mensen zich überhaupt niet kwetsbaar gaan voelen.’

Apartheid

Kijk naar de context in plaats van naar het individu, is de oproep van Baart dan ook, en denk goed na over de inrichting van de maatschappij en het sociaal domein. ‘We hebben in dit domein te vaak begrippen geleend die hier helemaal niet thuis horen. Zoals eigen kracht, empowerment, veerkracht. In plaats daarvan moeten we terug naar solidariteit. Nu, tijdens de coronacrisis, kun je zien dat Nederland de gedachte van solidariteit ernstig verwaarloosd heeft want het is maar de vraag of de jonge generatie solidair kan zijn met de oudere generatie.’ Als voorbeeld noemt Baart Herstel NL, de beweging die met een plan komt om Nederland weer “open te gooien”. Hun idee? Kort door de bocht willen ze een einde aan de avondklok en de lockdown en winkels, horeca, onderwijs en cultuur weer openen. Testen mag alleen bij klachten, massaal sneltesten alleen bij hoge uitzondering. Tot slot moeten mensen gewoon weer aan het werk. En de kwetsbaren? Zij moeten tijdelijk vanuit huis gaan werken of in de ziektewet en kunnen in veilige zones naar buiten. Baart: ‘Als ik vanuit mijn Zuid-Afrikaanse blik naar deze planen kijk, is wat ze doen eigenlijk een nieuwe apartheid introduceren. De solidariteit is daarmee helemaal weg.’