Bij de zoektocht naar werk is in de Wet Werk en Bijstand (WWB) het criterium ‘passende arbeid’ vervangen door ‘algemeen geaccepteerd werk’. Dat betekent dat hoger opgeleiden zonder werk ook moeten instemmen met arbeid onder hun niveau. Een hele cultuuromslag bij medewerkers én klanten van de sociale dienst. ‘Er wordt ineens wat van de uitkeringsgerechtigden verwacht,’ stelt Theo Berben, vertegenwoordiger Grote Steden bij Divosa, de landelijke vereniging voor leidinggevenden bij overheidsorganisaties op het gebied van werk, inkomen en zorg. ‘De medewerkers zitten er bovenop. Ze zijn veel strenger aan de poort. Soms kan deze kritische houding van de medewerkers op felle weerstand stuiten.’
Ook Ria Buisman van het Landelijk Steunpunt Vrouwen en de Bijstand merkt dit: ‘Vrouwen in de bijstand worden zo onder druk gezet om te gaan werken, dat dit soms agressie in de hand werkt. Want, stel je voor, drie kinderen, gescheiden en dan toch achter je broek gezeten worden. Dat is niet prettig. Sterker nog, dat kan je niet aan.’
Een geval van agressie in Almere was onlangs prominent in het nieuws. Een vrouwelijke cliënt, die overleg had met haar inkomensconsulent, meldde dat ze graag een voorschot kreeg op haar uitkering. De consulent kon haar een bedrag van negentig euro aanbieden. Te weinig, vond de vrouw. De consulent bood haar vervolgens tweehonderd euro aan, en zelfs daarmee ging ze niet akkoord. Er ontstond een woordenwisseling. Verbitterd beëindigde de vrouw het gesprek om vervolgens met haar man terug te komen. De beveiligingsbeambte bij de sociale dienst moest het ontgelden. Het kwam tot een handgemeen.
Verhoudingen
Schelden, slaan, beledigen of bedreigen – ambtenaren kunnen een kortingsmaatregel voor uitkeringen toepassen om klanten van de sociale dienst te straffen voor hun agressieve gedrag. Gemeenten maken sinds de invoering van de WWB steeds actiever gebruik van dit recht. Uitkeringen kunnen voor één tot drie maanden worden verlaagd met tien tot honderd procent. In Almere is na overleg tussen teamleider en de betrokken medewerker van de sociale dienst ook besloten de vrouw te korten op haar uitkering.
Rijst de vraag of het redelijk is dat gemeenten de bevoegdheid hebben om uitkeringsgerechtigden te korten. Immers, de gemeente is bij een incident behalve slachtoffer van geweld ook de rechter. Kan een uitkeringsinstantie deze beide petten op hebben zonder haar geloofwaardig en integriteit te verliezen? ‘Jazeker,’ aldus Theo Berben van Divosa. ‘De overheid hoeft zich zomaar niet alles te laten welgevallen. Als burgers ontoelaatbaar gedrag vertonen, is een korting op een uitkering een goede sanctie. Duidelijkheid is heel erg belangrijk. De meeste klanten stellen dit ook op prijs. Er is daarom ook veel steun voor de wet. Ik denk dat met de nieuwe wet en het perspectief dat aan de uitkeringsgerechtigden wordt geboden, de juiste verhouding weer een beetje terug is.’
Ook vanuit de jurisprudentie is er steun voor het strengere sanctiebeleid van gemeenten. Jurist Jan Engelhart, verbonden aan het Bureau voor Rechtshulp, vindt het juist dat uitkeringsinstanties een eigen instrument in handen hebben: ‘Medewerkers hebben behoefte aan een tegenzet. Ik kan me het voorstellen, omdat ik weet hoe het is om met agressieve klanten te maken te krijgen.’ Wel stelt de jurist dat er duidelijke protocollen zullen moeten worden opgesteld door de overheden: welke sanctie hoort bij welke misdraging.
Voor cliënten die een strafkorting op hun uitkering krijgen opgelegd, is er altijd de mogelijkheid om een bezwaarschrift in te dienen. De weg naar de rechter is altijd vrij, stelt Engelhart. Uiteindelijk moeten de bevoegdheden van de gemeente ertoe leiden, zo wordt bij Divosa geredeneerd, dat het geweld aan de balie bij de sociale dienst minder wordt.
Tolerantie
Gemeenten doen er veel aan om geweld aan de balie, verbaal of fysiek, te beteugelen. Zo volgen de medewerkers van de sociale dienst in Almere een cursus agressiebeheersing. Ook kan de gemeente handboeken raadplegen over hoe om te gaan met agressie. ‘Pas geleden hebben we zelfs de balie verhoogd om meer afstand tussen klant en medewerker te creëren,’ vertelt Eva Janssen, woordvoerster van de gemeente Almere. ‘En iedere dag staat een beveiligingsbeambte garant voor de veiligheid in het gebouw.’
Ook heeft Almere een ‘agressierichtlijn’. Op deze manier probeert de sociale dienst van de gemeente duidelijkheid tegenover haar klanten te scheppen. Een draaiboek met richtlijnen is bij de gemeente niet te vinden. Janssen vraagt zich af of dit überhaupt wel haalbaar is: ‘Iedere situatie is weer anders. Wat de ene medewerker ervaart als kwetsend en bedreigend, kan voor de ander weer geen reden zijn voor het opleggen van een sanctie. We gaan bij een klacht van een medewerker wel in overleg met de teamleider. Die beslist. Anders zouden we misschien een sanctie op basis van emoties opleggen. En dan is een rechtvaardige verhouding ver te zoeken. De duidelijkheid die we tegenover klanten van de sociale dienst geven, is dat agressie niet wordt getolereerd.’
Voor het Landelijk Steunpunt Vrouwen en de Bijstand is dit juist het grote probleem dat de vergaande bevoegdheid van gemeenten met zich meebrengt. ‘De verhoudingen zijn te scheef,’ klaagt Ria Buisman. ‘De cliënt staat altijd het zwakst, die wordt als dader bestempeld. De gemeente heeft gelijk, dat bepalen ze immers zelf. Maar je kunt niet zonder meer zeggen dat klanten die zich misdragen een straf opgelegd moeten krijgen van de uitkeringsinstantie. Veel te kort door de bocht. Er zijn verzachtende omstandigheden. En daarbij doen sociale diensten ook hun werk niet altijd even zorgvuldig. Daar wordt niet naar gekeken. Gemeenten doen alsof ze duidelijkheid scheppen, maar het is onterechte duidelijkheid. Het opleggen van straffen die mensen in hun portemonnee voelen, is een taak van de rechter. Niet van de gemeente.’
