Terwijl naar schatting jaarlijks gemiddeld tweehonderd Nederlandse meisjes het risico lopen om besneden te worden, is er nog nooit iemand voor veroordeeld. Slechts tweemaal kwam het onderwerp vrouwenbesnijdenis, oftewel vrouwelijke genitale verminking (VGV), in een strafzaak aan bod. Eind 2009 stond een vader van Marokkaanse afkomst terecht. Volgens zijn toentertijd 5-jarige dochtertje had papa met een grote schaar in haar plasser geknipt. Hoewel kon worden vastgesteld dat de geslachtsdelen van het meisje verminkt waren, achtte zowel de rechtbank in Haarlem als een jaar later het gerechtshof in Amsterdam niet bewezen dat de vader dit op zijn geweten had.

Meer recent, in 2020, werd een prediker van de Haagse As-Soennah Moskee veroordeeld tot een taakstraf van tachtig uur vanwege het aanbevelen van vrouwenbesnijdenis tijdens een webcollege. Begin dit jaar werd hij in hoger beroep weer vrijgesproken. Het gerechtshof vond het niet aannemelijk dat de prediker de opzet had om aan te zetten tot dit strafbare feit. Hiermee staat de teller van veroordeelde plegers, medeplichtigen en aanzetters op nul. Dit terwijl vrouwelijke genitale verminking sinds 1993 verboden is en er een zogenoemd ‘zero tolerance-beleid’ wordt gevoerd. Wat gaat hier mis?

Mee naar een kamertje

Ervaringsdeskundige is de uit Somalië afkomstige Istahil Abdulahi. Zij werd op zesjarige leeftijd besneden in haar vaderland en kan er nu, 45 jaar later, open over praten. ‘Mijn moeder nam mijn jongste zus en mij zeshonderd kilometer verderop mee naar mijn opa’, vertelt Abdulahi. ‘Er kwamen een mooie jurk en een snoepje tevoorschijn. Je bent een jong meisje en dan ben je blij, want je krijgt wat. Maar dan word je meegenomen naar een kamertje. Er ligt een kleedje op de grond en er zit een oude vrouw op een stoeltje, ze kijkt streng. Ineens word je bij je armen gepakt, je jurk wordt omhooggetrokken en je ondergoed uit.’

Abdulahi laat een foto zien van een scheermesje, een veelgebruikt instrument bij een besnijdenis. ‘Het gaat allemaal zo snel. Je benen wijd en dan hakt ze het gewoon af. Dan is je clitoris eraf gehaald, dan zijn je schaamlippen eraf gehaald. Voor je het weet ben je aan het gillen. Maar ze pakken een doekje en doen het in je mond.’ Abdulahi kermt gesmoord met een hand voor haar mond. ‘Toen hebben ze mij dichtgenaaid. Je benen worden ingewikkeld met een touw, jurkje erover, klaar.’

Vier vormen

Vrouwenbesnijdenis kent volgens de Wereldgezondheidsorganisatie vier vormen. Dit gaat van ‘slechts’ een prikje in de clitoris tot een complete infibulatie. De vagina wordt hierbij vernauwd door het knippen, verplaatsen en hechten van de schaamlippen. Deze laatste vorm onderging Abdulahi, net als naar schatting 15.000 andere vrouwen in Nederland.

Dat een besnijdenis niet altijd ‘goed’ gebeurt, heeft Abdulahi aan den lijve ondervonden. ‘De tweede dag na de besnijdenis werd mijn buik dik. Ik moest plassen, maar kon het niet. Het deed pijn en ik was zo bang. Mijn moeder vroeg wat er met me aan de hand was. Ze ging kijken en zag dat alles was dichtgenaaid.’ Abdulahi toont een foto waarop een metalen pin te zien is. ‘Zo’n ding wordt heet gemaakt en je huid wordt weer geopend.’ Bij thuiskomst in het dorp werd het meisje geprezen en gefeliciteerd. ‘En dat was het. Er wordt niet meer over gepraat.’

Op haar negentiende vluchtte Abdulahi voor de oorlog in Somalië en kwam in Nederland terecht. ‘Ik kreeg verkering met een Nederlandse man en wist niet of ik moest zeggen dat ik besneden was. Ik dacht: ach, hij weet het toch wel, want alle vrouwen van de wereld zijn besneden.’ Toen Abdulahi zwanger was van haar eerste kind, ging ze naar een gynaecoloog. ‘Ik heb het geluk gehad dat ik natuurlijk kon bevallen, wel onder toezicht in een ziekenhuis. Maar afgezien van mijn gynaecoloog had niemand het over mijn besnijdenis. Ik denk dat professionals niet goed durven en dat ze mensen niet in verlegenheid willen brengen.’

Andere belevenis

Na haar eerste bevalling werd seks voor Abdulahi een totaal andere belevenis. ‘Ik had voor het eerst een orgasme en dacht: wat is dit? Omdat ik ondertussen wist dat niet alle vrouwen besneden zijn, werd ik nieuwsgierig naar hoe anders het er bij mij uitzag. Ik heb tijdschriften erbij gepakt, seksplaatjes. Wat ziet de mijne eruit, verschrikkelijk! Ik was verdrietig, boos.’

Met haar ouders, die inmiddels overleden zijn, heeft Abdulahi er nooit over kunnen praten. Zelf heeft ze er heel bewust voor gekozen om haar twee dochters niet te laten besnijden. Ze hoopt dat in de toekomst geen enkel meisje dit meer hoeft mee te maken en ziet zeker het nut in van strafrechtelijke vervolging. ‘Als mensen niet gestraft worden, dan is er geen voorbeeld. Mensen die hun dochters laten besnijden, denken vaak dat ze niets fout hebben gedaan. Mijn moeder dacht: als dit niet gebeurt, dan kan zij nooit trouwen. Trouwen en kinderen krijgen is belangrijk in het leven daar. Er is veel onwetendheid, mensen zijn vaak niet geschoold.’

Bespreekbaar maken

Abdulahi heeft haar besnijdenis ondertussen een plek gegeven en vindt het heel belangrijk dat het bespreekbaar wordt gemaakt. Daarom is zij sinds 2018 vrijwillig sleutelpersoon voor de Federatie van Somalische Associaties Nederland (FSAN). Door middel van huiskamergesprekken en voorlichtingsbijeenkomsten proberen zij cultuurverschillen te overbruggen en gedragsverandering te verwezenlijken.

Luistertip: in de podcast Held in eigen Verhaal deelt Abdulahi haar verhaal. 

Wat staat er in de wet over vrouwenbesnijdenis? Dr. Annemarie Middelburg, mensenrechtenjurist gepromoveerd op het onderwerp, geeft ons een juridisch inkijkje. Vrouwenbesnijdenis valt in Nederland onder het algemeen verbod op mishandeling, legt Middelburg uit. ‘Het wordt beschouwd als ernstige mensenrechtenschending.’ Niet alleen het uitvoeren van een besnijdenis, maar ook de voorbereiding hiervan is strafbaar. Zelfs wanneer een vrouw er zelf toestemming voor geeft en in bepaalde omstandigheden ook wanneer het in het buitenland plaatsvindt. De maximale gevangenisstraffen liggen tussen de twaalf en zestien jaar. Ook kan er een geldboete worden opgelegd van maximaal 87.000 euro. De verjaringstermijn van het misdrijf bedraagt minimaal twintig jaar bij volwassenenleeftijd of vanaf de dag dat een minderjarige achttien wordt.

Geen aangifte

Dit betekent dat een slachtoffer nog lange tijd aangifte kan doen. ‘Maar er wordt geen aangifte bij de politie gedaan’, aldus Middelburg. ‘Als er sprake is van mishandeling door je eigen vader of moeder is het ingewikkeld om daarover naar buiten te komen. En helemaal als het ook nog eens gaat om een diepgewortelde traditie en de familie-eer ervan afhangt.’

Vrouwenbesnijdenis is ook ambtshalve vervolgbaar. Dit betekent dat een verdachte toch vervolgd kan worden wanneer een slachtoffer geen aangifte doet. Maar hiervoor moeten de signalen wel justitie bereiken en dat gebeurt volgens het Openbaar Ministerie niet. Ook de politie geeft aan hooguit enkele keren per jaar in aanraking te komen met mogelijk gevallen van besnijdenis. ‘Je moet zorgen dat er vaker melding wordt gedaan bij Veilig Thuis’, zegt Middelburg. ‘De focus ligt de afgelopen jaren vooral op preventie en zorg voor besneden vrouwen, maar strafrechtelijke vervolging is nooit echt een prioriteit geweest.’

Geen harde cijfers

Harde cijfers over hoe vaak vrouwenbesnijdenis voorkomt, blijken moeilijk te achterhalen. Door landelijk expertisecentrum Pharos werd in samenwerking met het Erasmus MC onderzoek gedaan naar de mogelijke omvang in Nederland. Hieruit blijkt dat in Nederland naar schatting 41.000 vrouwen besneden zijn en dat 4.200 meisjes de komende twintig jaar risico lopen. Dat zijn er gemiddeld ruim tweehonderd per jaar. Deze cijfers staan in schril contrast met het geringe aantal meldingen dat de politie ontvangt.

Meldplicht

In de politiek wordt al langere tijd gediscussieerd over een meldplicht van vrouwenbesnijdenis voor professionals in het onderwijs en de zorg. Maar de meningen zijn hierover verdeeld. Annemieke van der Bas is vertrouwensarts bij Veilig Thuis en landelijk aandachtsfunctionaris meisjesbesnijdenis bij de Vereniging Vertrouwensartsen Kindermishandeling en huiselijk geweld (VVAK). ‘Ik zet mijn vraagtekens bij het effect van een meldplicht, ik denk zelfs dat het een contra-indicatie is voor de veiligheid van deze meisjes’, reageert Van der Bas. ‘Want op het moment dat er een melding wordt gedaan bij Veilig Thuis, is de melder verplicht om de directbetrokkenen op de hoogte te stellen. Dat betekent soms dat er repercussies voor het meisje kunnen komen of dat ouders naar het buitenland vluchten met hun kind. Bij een al uitgevoerde besnijdenis krijg je dat vrouwen geen medische hulp meer zoeken, uit angst dat ze gemeld worden.’

Verplichte meldcode

Daarnaast is een meldplicht volgens Van der Bas niet nodig, aangezien er al een verplichte meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling gebruikt wordt. Voor artsen is er zelfs een nog iets scherpere meldcode. Nadat een professional een dreigende of uitgevoerde besnijdenis signaleert of vermoedt, kan advies worden gevraagd aan Veilig Thuis, zonder persoonsgegevens door te geven.

Iedere regionale Veilig Thuis-organisatie heeft een aandachtsfunctionaris meisjesbesnijdenis. Van der Bas: ‘Als vertrouwensarts kun je heel goed adviezen geven om die dreiging weg te halen of het gesprek aan te gaan. Wie is gezaghouder binnen de familie? Is dit een ouder of oma in het thuisland? Is moeder zelf besneden? Met al deze gegevens maak je dan een risico-taxatie en negen van de tien keer kan de professional dit helemaal zelf afwenden. Willen ouders niet meewerken, dan kun je uitkomen bij stap vijf van de meldcode, namelijk een melding doen. Dan wordt ook afgewogen hoe groot het vluchtrisico is. Elke casus heeft een aanpak op maat en dat bereik je niet met een meldplicht.’ Van der Bas is van mening dat melden al heel goed gebeurt voor de zaken die aan het licht komen. ‘Het probleem zit in de bekendheid met het onderwerp, het herkennen van de signalen.’

Onderzoek

Het ministerie van Justitie en Veiligheid liet in 2021 een onderzoek uitvoeren door Andersson Elffers Felix (AEF) naar het signaleren en melden van vrouwenbesnijdenis. Hieruit blijkt dat niet alle professionals die onder de meldcode vallen, beschikken over basale kennis van dit onderwerp. Zo maakt het onderwerp bijvoorbeeld niet overal deel uit van het standaard aangeboden lesmateriaal van de huisartsopleiding. De meeste respondenten vergaarden hun kennis vaak op eigen initiatief, buiten hun formele (beroeps)opleiding om.

Uit het onderzoek blijkt ook dat een dreigende besnijdenis voor vrijwel alle respondenten een reden is om actie te ondernemen, maar dat ze liever met een bekend contact overleggen dan advies in te winnen bij Veilig Thuis. De organisatie wordt vaak als ‘ver weg’ ervaren of ze hebben het gevoel zelf teveel aan de slag te moeten met de casus. Dit terwijl het ter sprake brengen soms als lastig wordt ervaren.

Angst

Van der Bas: ‘Het komt soms voor dat ik word ingevlogen om te assisteren bij een gesprek, maar het het kan een angst oproepen bij mensen als Veilig Thuis komt binnenzetten. Je bereikt meer met een zorgprofessional en eventueel een sleutelpersoon van FSAN. Pharos geeft ook cursussen in deze gespreksvoering. Het vereist een benadering die de cultuur respecteert.’ Een ander euvel kan het taalniveau zijn, blijkt uit het onderzoek. Het inhuren va een professionele tolk wordt niet altijd vergoed.

Bij het vermoeden van een al uitgevoerde besnijdenis vinden professionals het vaak minder relevant om een melding te doen. De meerderheid van de ondervraagden staat dan ook kritisch tegenover een meldplicht. Er wordt meer waarde gehecht aan goede nazorg. Daar bovenop maken professionals zich soms zorgen over tuchtrechtelijke consequenties. Van der Bas: ‘En dat is precies waarom we de wet meldcode hebben. Want als je als dokter een melding doet bij Veilig Thuis, dan doorbreek je je beroepsgeheim. Dat is toegestaan als je de meldcode zorgvuldig volgt. Als er dan toch een tuchtklacht komt, toetst de tuchtraad of jij je daar netjes aan hebt gehouden en als dat zo is, wordt het geseponeerd of ongegrond verklaard. Het aantal tuchtklachten is gelukkig heel laag.’

Hobbelige weg

Handelingsverlegenheid, gebrek aan kennis, meldplicht of meldcode. Over dat er consequenties moeten zijn voor het uitvoeren van vrouwenbesnijdenis zijn de meesten het wel eens, zolang het in het belang is van het kind. Maar voordat daders in de beklaagdenbank plaatsnemen om al dan niet veroordeeld te worden, zal nog een lange, hobbelige weg moeten worden bewandeld. Vertrouwensarts Van der Bas: ‘We willen allemaal dat meisjesbesnijdenis niet meer voorkomt, alleen zijn we het niet helemaal eens over hoe.’