Het boek gaat over de ontwikkelingen in stress-sensitief werken en over praktische handvatten voor professionals. Het uitgangspunt is dat de chronische stress die het hebben van sociale en financiële problemen vaak geeft bij mensen zo doorwerkt dat het hun gedrag op alle leefgebieden ondermijnt. ‘Dingen die je eerder wel kon, kun je niet meer onder invloed van stress’, zegt Nadja Jungmann. ‘Dat is niet een kwestie van niet willen of niet kunnen, maar van niet lukken.’

Nog één keer: stress-sensitief werken, wat is het en wie doet het?
Nadja Jungmann: ‘Het is een benadering waarin professionals als uitganspunt nemen dat chronische stress bij veel mensen een negatieve wissel trekt op hun functioneren. Door daar meer rekening mee te houden in onder meer de bejegening van de ander, de brieven en de inrichting van de ruimten, krijgen mensen die in chronische stress leven meer kansen om lange termijn doelen te bereiken.  Stress-sensitief werken is niet een methode, het is een set van inzichten over effectief coachen bij stress, bruikbare instrumenten, activerende brieven en inrichting die samen voor mensen die in chronische stress leven een context creëren met een grotere kans op succes. Een belangrijk onderdeel daarin is het besef dat cliënten die leven in chronische stress vaak bij de dag leven en moeite hebben om hun gedrag te reguleren. Om daar beter op aan te sluiten voorziet stress-sensitief werken in instrumenten die cliënten aanzetten om zelf hun belangen en risico’s in kaart te brengen en in coaching die zich richt op het vergroten van de zelfregulatie. Daarmee wordt bedoeld dat de coaching zich erop richt mensen te ondersteunen om dat wat niet goed lukt door de aanhoudende stress tóch voor elkaar te krijgen of met hulp van derden te compenseren. Naast aandacht voor wat iemand moet doen, wordt er in stress-sensitief werken heel veel aandacht besteed aan de vraag hóe iemand dat voor elkaar kan krijgen gezien de negatieve doorwerkingen van de chronische stress.’

In de praktijk nog in ontwikkeling

In Nederland zijn er volgens Jungmann steeds meer organisaties die invulling geven aan stress-sensitief werken. De inzet varieert van maatschappelijke opvang en re-integratie tot jeugdhulpverlening en vrijwilligers. ‘Er zijn inmiddels in alle hoeken van het sociaal domein wel organisaties die er mee werken. Zij ontdekken wat ze ermee kunnen en dragen daarmee bij aan een beter begrip hoe we het beste vorm kunnen geven aan stress-sensitief werken. De uitgangspunten van stress-sensitief werken zijn helder. De praktische doorwerking in de dagelijkse praktijk is nog in ontwikkeling.’

U bent al vier jaar een belangrijke voortrekker van stress-sensitief werken. Wat is het kerninzicht in het boek?
‘Als hulpverleners meer rekening houden met de doorwerking van stress op de cliënt, dan begrijpen ze de ander beter en kunnen ze mensen sneller en beter helpen. Ik hoor dat ook terug van professionals die aan de slag gaan met vraagstukken zoals schulden, re-integratie en huiselijk geweld. Ze zeggen: “Ik heb meer compassie voor de keuzes en het gedrag van de ander en ik merk dat ik mijn cliënten beter kan helpen”. Er is in Nederland, in de zin van wetenschappelijk onderzoek met een controlegroep, nog geen hard bewijs dat de methode werkt. In de Verenigde Staten trouwens wel. Daar is het stress-sensitief werken mede ontstaan na de bestseller “Schaarste” in 2012, over wat tekort aan geld doet met mensen op allerlei leefgebieden.’

Het boek geeft ook ‘praktische handvatten’. Wat is de top drie meest effectieve handvatten?
‘De instrumenten om cliënten zelf lange termijn doelen te laten stellen, worden denk ik het meest gebruikt door professionals. Je laat de cliënt dan zelf in kaart brengen hoe hij ervoor staat op verschillende levensdomeinen en laat de cliënt zelf ontdekken welke samenhang er is. Door de analyse niet voor de cliënt uit te voeren maar de cliënt nadrukkelijk te begeleiden bij het maken van de analyse, voelen cliënten zich dankzij de instrumenten vaak meer verbonden met de uitkomsten. Een professional komt bijvoorbeeld in een gezin voor de aanpak van schulden, maar er zijn ok problemen in de opvoeding van de kinderen en in de relatie met de partner, wellicht is er psychische problematiek? Vaak gaat alle aandacht van het gezin naar de schulden, terwijl de professional wel ziet dat als alleen de financiële problemen worden aangepakt, er zo weer nieuwe problemen gaan ontstaan. Stress leidt tot een hyperfocus op het probleem dat het meest ontregelt. Het voorkomt ook dat mensen zich realiseren dat de enige weg naar duurzame stabiliteit is door meerdere zaken nagenoeg parallel aan te pakken. De instrumenten helpen mensen om de hyperfocus te doorbreken en te gaan zien dat zij aan meer zaken moeten werken dan alleen aan datgene dat de meeste aandacht opeist.’

Psycho-educatie

‘Het tweede handvat dat beloftevol is, heet  psycho-educatie. Mensen realiseren zich meestal niet dat ze gehinderd worden door stress. Ze denken: “Ik vergeet steeds die afspraken met de afdeling Werk en Inkomen van de gemeente, zo ben ik nu eenmaal”. Ze realiseren zich niet dat het vergeten een direct gevolg is van de aanhoudende stress die ze ervaren. Chronische stress maakt ons de slechtere variant van onszelf. Als de cliënt dat inziet, groeit de interesse om er iets aan te doen. Dagelijks geven professionals aan cliënten de tip om afspraken in hun telefoon te zetten. En dagelijks doen cliënten dat niet. Psycho-educatie kan cliënten helpen om te begrijpen waarom die tip zo waardevol is. Zodra ze dat gaan inzien groeit de bereidheid om afspraken in de telefoon te zetten. Psycho-educatie heeft als doel om het besef bij cliënten te vergroten dat stress hun gedrag ondermijnt en in die context de ontvankelijkheid voor coaching en tips’.

Coaching op uitvoerende functies

Als derde handvat noemt Jungmann: ‘coaching op uitvoerende functies’. De professional kijkt samen met de cliënt welke uitvoerende functies goed en minder goed beschikbaar zijn. ‘Je maakt als het ware een foto van de sterke en van de risicovolle kanten van het gedrag. Op basis daarvan kun je dan een ondersteuningsplan opbouwen en op enig moment de cliënt laten oefenen om de zelfregie te vergoten. Bij coachen op executieve functies wordt er niet in de eerste plaats gekeken naar wát iemand moet doen maar hóe iemand de gestelde doelen voor elkaar kan krijgen.’

Is zo’n aanpak niet heel confronterend voor cliënten die toch al diep in de problemen zitten?
‘Als je dingen niet voor elkaar krijgt, dat is pas zwaar. En ja, er haken ook mensen af omdat het ze niet lukt. Stress-sensitief werken is niet de heilige graal, maar wel een stap verder in effectief werken. Kijk, de benadering lost de omstandigheden waarin sociaaleconomische problemen ontstaan niet op. Stress-sensitief werken zit aan de achterkant van het probleem: Als het probleem al is ontstaan, hoe begeleid je dan jouw cliënt om de situatie te verbeteren? Het voorkomen van sociaaleconomische problemen is een ander verhaal en ook niet in handen van professionals.’

Wat niet werkt

Wat werkt niet bij stress-sensitief werken, waarvan je eerder dacht dat het wel zou werken?
‘Wat je vooral niet moet doen in de aanpak van problemen is streng straffen. Ik zeg niet dat er geen sancties moeten zijn, bijvoorbeeld op niet solliciteren bij werkloosheid, het gaat er meer om hoe je mensen wijst op de gevolgen van hun gedrag dat wordt veroorzaakt door stress over hun problemen. Je kunt bijvoorbeeld zeggen: “Als je niet solliciteert, word je gekort op je uitkering”. Dat werkt over het algemeen niet om mensen in de goede richting te krijgen. Je kunt ook zeggen: “De gemeenten wil dat je minimaal vijf sollicitaties per maand schrijft. Wat kun jij daar aan doen? En wat voor risico’s brengt het mee als je dat niet doet? Wat betekent dat voor je gezin?” Wat ik wil zeggen is dat het vooral van belang is dat je mensen zelf laat nadenken over hun belangen en risico’s.’