Huisarts Pieter Barnhoorn promoveerde in februari 2023 op het thema professionaliteit in de zorg. Meer concreet deed hij onderzoek naar hoe huisartsen een professionele identiteit vormen: hoe leren ze denken, doen en voelen als (huis)artsen. Zingeving heeft in het onderzoek dat Barnhoorn deed en doet zijn speciale aandacht. Barnhoorn is een huisarts die als het nodig is een half uur de tijd neemt om te luisteren naar het verhaal van zijn patiënten.

U zegt: juist nu de samenleving steeds individualistischer wordt, moeten we het met elkaar meer hebben over zingeving.

‘Er is een hardnekkig gevoel in de samenleving dat alles maakbaar is. Als je in de misère zit, heb je zelf de verkeerde afslagen genomen, dat idee. Fijn als je succes hebt, maar als je géén succes hebt, word je dat ook aangerekend. Laten we wat liever voor elkaar zijn. Mag het een keer een half jaartje tegenzitten? En als het dan tegenzit en we komen op een kruispunt waar we gaan nadenken over de invulling van ons leven, mag er dan iemand zijn die naar ons verhaal luistert, zonder meteen een oplossing te willen geven?’

Mensen gaan vaak nadenken over hun leven in de laatste levensfase, maar stilstaan bij zingevingsvragen mogen we wat u betreft ook veel eerder doen?

‘Ja, laten we praten over zingeving niet reserveren voor het einde van het leven. Het is natuurlijk logisch dat mensen vooral gaan nadenken over de waarden in hun leven als ze in die laatste levensfase zijn. Het leven wordt pas echt van waarde als je je realiseert dat het niet voor altijd is. Als je je beseft dat je morgen misschien niet meer de tijd om het anders te doen, dan komen zingevingsvragen snel naar boven. Maar eerder kun je ook al aan die trage vragen beginnen. Mensen met burn-out hoor ik vaak piekeren of ze hun leven tot dan toe wel goed hebben geleid. Of misschien maakt iemand zich wel zorgen over de band met zijn ouders omdat hij zelf net vader is geworden. Allemaal vragen waar die niet om een snel antwoord vragen. Dat is vaak samen zoeken naar woorden. Als je elkaar niet begrijpt, als je zoekt naar woorden in het gesprek met een cliënt, dan gaat het misschien wel over zingeving.’

En bij eenzaamheid is het dus ook belangrijk om je af te vragen of de cliënt behoefte aan praten over zingeving?

‘Eenzaamheid is lijden aan het besef dat je verbinding mist. Dus ja, dan zullen mensen waarschijnlijk zeker op zoek gaan naar zingeving. Een gevoel dat de bodem onder je vandaan wordt weggeslagen. De oudere werknemer die rechts ingehaald wordt op z’n werk en jonge honden ziet die weer van alles willen veranderen. “Hoe kan ik nog van waarde zijn als al die collega’s mij voorbij rennen?” Of gewoon om onverklaarbare redenen niet meer de connectie voelen met mensen die je vroeger had. Want natuurlijk kunnen mensen met veel sociale contacten ook eenzaam zijn. Trage vragen durven erkennen, eromheen cirkelen en kijken of je samen verder komt, daar gaat het om.’

Gespreksvoering is dan belangrijk, wat zijn uw adviezen om zingeving te bespreken?

‘Alert zijn op specifieke woorden die mensen gebruiken. En dan niet vragen om concrete uitleg alsof je een lijstje afvinkt, van “Waarom gebruikt u nu dat woord?”. Benoem gewoon dat het je opvalt dat iemand bijvoorbeeld een metafoor al 3 keer heeft gebruikt. En wacht dan gewoon rustig af. Laat diegene maar daar over nadenken, dan komt dat verhaal vanzelf wel. Of je kunt voorwerpen benoemen in huis, foto’s die aan de muur hangen.

Soms wil iemand hetzelfde verhaal meerdere keren vertellen, maar dan met andere details. Bijvoorbeeld om in het reine te komen met verleden. Dat kan heel helend zijn, dus laat dan maar vertellen.’

Niet repareren maar respecteren en observeren, adviseert u. Maar loslaten vinden veel zorgprofessionals lastig, want ze willen graag helpen. Hoe voorkom je dat je in die oplosstand komt?

‘Het helpt enorm als je vóór een gesprek tegen jezelf zegt dat je echt geen oplossing hoeft te hebben. De cliënt is na het gesprek mogelijk nog steeds eenzaam. Maar als het jou is gelukt in dat gesprek te verkennen welke verbindingen de cliënt nog heeft, en erkenning hebt kunnen geven voor de beroerde situatie waarin iemand zit, heb je het goed gedaan. Een patiënt bedankte me onlangs omdat ik haar had geholpen, terwijl ik, typische huisarts, dacht “Ik heb niks gedaan; ik heb haar geen medicatie voorgeschreven of een therapie gestart”. Maar zij vond het heel fijn dat ik geluisterd had. Dát was voor haar belangrijk. Present zijn, daar gaat het om.’

En ‘geen tijd’ kan nooit een reden zijn om niet te luisteren, vindt u.

‘Tijd tekort is een keuze. Als mens ben je volkomen vrij in wat je doet, dat ben ik helemaal eens met Sartre. Je kunt je achter niemand verschuilen. Dus is het ook een keuze of je wel of niet tijd maakt voor verhaal van een cliënt. Denk je geen tijd te hebben voor je cliënten, dan wordt het tijd om je werk anders in te delen.’

Tegelijk sta je als sociaal werker natuurlijk niet alleen waar het gaat om zingeving. U zegt bijvoorbeeld veel te hebben geleerd van geestelijk verzorgers?

‘Samen met een geestelijk verzorger was ik bij een mevrouw thuis. Haar man was een paar weken daarvoor overleden. Die geestelijk verzorger leerde mij veel over observeren. We waren er net en die mevrouw zei een aantal dingen waarbij ik meteen dacht: “Ik weet een oplossing voor dit probleem! Deze therapie, deze medicijnen, we kunnen dit oplossen!” Ik zat toen dus zelf even in die reparatiemodus. Maar dat was helemaal niet het eerste waar die mevrouw behoefte aan had.

Dat merkte ik toen de geestelijk verzorger benoemde dat de jas van haar overleden man nog over de stoel hing. “Die hebt u laten hangen, zie ik.” De geestelijk verzorger vroeg verder helemaal niet waarom.” Hij benoemde gewoon die jas, en als vanzelf ontstond een heel mooi gesprek. Prachtig om te mogen zien. Daar kan ik nog een boel van leren.’