‘Klinieken zien aantal verslaafden aan pijnstillers verdrievoudigen.’ ‘Gebruik verslavende pijnstillers loopt volgens artsen uit de hand.’ ‘Zorgwekkende stijging van aantal overdosissen met verslavende pijnstiller oxycodon.’ Het zijn koppen die we de afgelopen tijd in de nieuwsmedia hebben kunnen lezen. Pijnstillersverslaving is een probleem in Nederland.

Nuancering

Verslavingsarts Loes Hanck van verslavingsinstelling Jellinek is blij met de media-aandacht, maar ze wil de cijfers tegelijkertijd nuanceren. ‘Op de afdeling van Jellinek waar ik cijfers over heb, meldden zich afgelopen jaar 29 personen met problematisch gebruik van zware pijnstillers. Dit is 1,15 procent van het totale aantal nieuwe aanmeldingen.’

Kans op verslaving

Het risico op verslaving aan opioïden, ofwel zware pijnstillers, is 5,5 procent. Dit staat in The 2017 Canadian Guideline for Opioids for Chronic Non-Cancer Pain. Het percentage vergelijkbaar met de kans om verslaafd te raken aan andere middelen. Mensen met psychische problemen of mensen met een verslavingsverleden lopen echter meer risico op pijnstillersverslaving. Bij een verslaving is die kans 8,9 procent, en bij mensen met een psychische aandoening 8 procent.

Nederlandse verslaafden

Dat het aantal verslaafden aan pijnstillers in Nederland is gestegen, werd mede veroorzaakt door het toegenomen gebruik van opioïden: van 650 duizend patiënten in 2010 naar ruim 1 miljoen in 2017; een stijging van 55 procent. Dit komt met name door de verviervoudiging van het gebruik van oxycodon. Het zijn vooral huisartsen die pijnstillers voorschrijven: 82 procent van de voorschriften in 2017, volgens Zorgverzekeraars Nederland (ZN).

Uitzonderlijke pijn

Deze ontwikkelingen leidden ertoe dat het Huisartsen Genootschap de zogenoemde Standaard Pijn voor huisartsen heeft aangepast. Sinds 2018 beveelt de organisatie aan om opioïden alleen uitzonderlijk voor te schrijven bij chronische, niet aan kankergerelateerde pijn. En dan alleen aan patiënten zonder psychische aandoening en zonder gevoeligheid voor middelenafhankelijkheid, waaronder alcohol en roken.

Andere wegen

Verslavingsarts Hanck is ontevreden over de uitzondering voor mensen met psychische aandoeningen en middelengevoeligheid. ‘Deze groep heeft ook recht op goede behandeling van pijnklachten. Wat gebeurt er als pijn niet goed wordt behandeld? Misschien gaan mensen juist meer alcohol of cannabis gebruiken, of misschien komen ze op een andere manier aan sterke pijnstillers.’

Risicogroep

Hoe is het volgens haar wel mogelijk om de kans op verslaving te verminderen? Ze verwijst naar de Opioid Risk Tool op de site van de Amerikaanse organisatie National Institute on Drug Abuse. De vragenlijst die in minder dan een minuut kan worden ingevuld, geeft inzicht in het risico dat iemand loopt op een verslaving. ‘Bij deze groepen is het belangrijk om pijnstillersgebruik extra goed in de gaten te houden’, aldus Hanck. Het valt op dat mensen tussen 16 en 45 jaar het meeste risico lopen. Verder laat ook deze lijst zien dat het risico groter is bij mensen met psychische klachten, net zoals bij mensen die middelen gebruikt hebben of mensen van wie familieleden middelen gebruikt hebben. Daarnaast is de kans op verslaving hoger bij vrouwen die in de kindertijd seksueel misbruikt zijn.

Niet te lang achter elkaar

Je houden aan de voorgeschreven dosis en de opioïde niet te lang achter elkaar gebruiken, is de beste manier om risico’s te verminderen, vertelt de verslavingsarts. Ook adviseert ze patiënten om te lezen over de risico’s van de middelen die geslikt worden, en om samen met de voorschrijvend arts te voorkomen dat het gebruik uit de hand loopt. Sociaal werkers kunnen hun cliënten stimuleren om deze stappen te zetten.

Vermoedens

Als er een pijnstillersverslaving vermoed wordt, kan er gelet worden op verschillende signalen. Van overmatig gebruik is sprake als iemand sneller door de voorraad pijnstillers heengaat dan zou moeten. Ook is het goed om te kijken naar iemands stemming en gedrag. Verandert dit als er te weinig pijnstillers zijn? Lijkt iemand afwezig en is iemand suffer dan normaal? Gaat iemand minder naar sociale gelegenheden en gaan sociale relaties moeizamer? Of heeft iemand vaker ongelukjes, zoals vallen? Dit laatste gebeurt vooral bij oudere mensen met een verminderde motoriek, is te lezen op de website van Jellinek.

Vragenlijst

Om nog meer zicht te krijgen op een mogelijke verslaving, kan ook de vragenlijst Current Opioid Misuse Measure (COMM) gebruikt worden, adviseert Hanck. Er worden vragen gesteld over zes onderwerpen, waaronder tekenen en symptomen van intoxicatie, emotionele instabiliteit en problematisch medicatiegedrag. De lijst kan worden ingevuld door cliënten, maar biedt ook handvatten aan sociaal werkers die zich afvragen of iemand mogelijk verslaafd is.

Gezondheidsrisico’s

Als pijnstillers onveilig gebruikt worden, brengt het verschillende gezondheidsrisico’s met zich mee. De kans op orgaanproblemen is verhoogd, zoals de kans op hartproblemen, maagbloedingen en schade aan de nieren. Ook is het mogelijk dat iemand ziektes niet herkend, omdat pijnstillers pijn onderdrukken. Het grootste risico op korte termijn is een overdosis. Langzaam of niet ademen, schuim op de lippen, braken en epileptische aanvallen, kunnen hier het gevolg van zijn.

Afkicken

Afkicken is niet makkelijk, en vaak lukt het niet zonder professionele hulp. De afkickverschijnselen lijken op die van een heroïneverslaving. Het heel koud krijgen, zich ziek voelen, overal pijn hebben en braken zijn mogelijke symptomen. Bij Jellinek krijgen cliënten pijnbestrijdingsmiddelen die langer werken dan de middelen waar mensen vaak verslaafd aan zijn, zegt de verslavingsarts. ‘Als je met kortwerkende pijnstillers afbouwt, is er sprake van grote pieken en dalen. Iemand voelt meer pijn in één keer. Met langwerkende pijnstillers zoals buprenorfine en methadon gaat het meer geleidelijk.’

Herstelkans

De herstelkans van een pijnstillersverslaving is vergelijkbaar met de herstelkans van andere verslavingen, denkt de deskundige. Verschillende elementen hebben hier invloed op. Het is afhankelijk van de lichamelijke klachten waarvoor iemand pijnstillers kreeg. Tijdelijke rugklachten is wat anders dan chronische pijn. Daarnaast spelen sociale en emotionele factoren een rol. Het kan zijn dat iemand met een pijnstillersverslaving altijd afhankelijk blijft van langwerkende pijnstillers, zoals dat bij een heroïneverslaving ook het geval kan zijn.