De familie Van der Neut is bepaald geen gezin waar de

ellende van afdruipt. Wie binnenkomt in de doorsnee rijtjeswoning in Uithoorn

ontmoet in eerste instantie vooral gezelligheid. De muziek staat aan, de koffie

is klaar en de kinderen spelen in de tuin. ‘Multi problem-gezinnen zijn niet

allemaal Flodder-families,’ zegt Haika Nanninga (36), die als gezinswerker van

Amstelstad Jeugdhulpverlening uit Amsterdam Zuid de Van der Neuts onder haar

hoede heeft. Het kost moeite voor te stellen dat deze al een verleden van tien

jaar in de hulpverlening hebben. Toch is dat zo. Zowel vader als moeder hebben

depressieve klachten. Ze waren al een keer gescheiden, maar kwamen weer bij

elkaar. Individuele- en relatietherapie hebben vooralsnog niet de gewenste rust

gebracht. Voornaamste ordeverstoorders zijn nu de kinderen. Boris (13), de

oudste, heeft ADHD en is zowel op school als in het gezin nauwelijks te

handhaven. Opvang door het Boddaert-huis noch speltherapie bij de Riagg hebben

tot dusver soelaas gebracht. Al diverse malen is gesproken over

uithuisplaatsing. Op de koop toe beginnen zich bij Felix (10) en Floortje (9)

ondertussen ook leer- en gedragsproblemen af te tekenen.

Via Bureau Jeugdzorg werden de Van der Neuts dit jaar – ten einde raad

– op het spoor gezet van De Versterking, een relatief jong en nog kleinschalig

project voor ambulante gezinsbehandeling dat sinds bijna twee jaar wordt

aangeboden door Amstelstad. De vier werkers binnen het project komen in totaal

bij elf gezinnen over de vloer. Bijzonder aan De Versterking zijn de duur en de

intensiteit van de hulpverlening. Gedurende zes tot acht maanden krijgen de

gezinnen zo’n zes à acht uur per week hulp aan huis. Afhankelijk van de noden

van het gezin kan die ondersteuning variëren van het organiseren van het

huishouden tot het stroomlijnen van de opvoeding en het regelen van de

financiën. ‘De Versterking is bedoeld voor gezinnen die meerdere problemen

hebben die vaak in elkaar haken. Daardoor zou uithuisplaatsing dreigen als er

niets gebeurt,’ licht Amstelstad-regiomanager Pauline Naaijer toe. ‘Vaak betreft

het gezinnen die de moed hebben opgegeven en geen heil meer zien in

hulpverlening. Door langdurige ondersteuning in het vooruitzicht te stellen –

aansluitend op de wensen van het gezin – kun je deze doelgroep toch nog

bereiken.’

Overreageren

Tot dusver ervaart moeder Alexandra (39) de komst van Nanninga als een

zegen. ‘Bij de Riagg kregen we ook allerlei tips, maar dan kom je vervolgens

thuis en moet je het zelf doen. Nu met Haika krijg ik pas de zorg die ik

verdien. Vaak werden onze problemen niet serieus genomen, omdat we op het eerste

gezicht goed overkomen. Ik heb regelmatig gedacht: kom dan thuis kijken, hoe het

er echt aan toe gaat, dan weet je wel beter.’Dat de zaken bij de Van der

Neuts inderdaad niet rimpelloos verlopen, wordt binnen een half uur na

binnenkomst duidelijk. ‘Alle gezinsleden zijn erg op elkaar betrokken’ en ‘Er

worden vaker negatieve dan positieve boodschappen gegeven’, staat te lezen in de

probleemanalyse die Nanninga na de informatiefase van drie weken maakte. Hiermee

lijkt weinig teveel gezegd. De kinderen kloppen voor het minste of geringste bij

moeder aan, die de neiging heeft daarop te overreageren. Het huis lijkt

letterlijk en figuurlijk te klein voor de vijf leden van het gezin.

In de informatiefase bracht Nanninga via uitgebreide tests de

opvoedingsstress, dagelijkse routine en negatieve gebeurtenissen binnen het

gezin in kaart. Op basis hiervan stelde zij per gezinslid een soort ‘sociaal

verlanglijstje’ op. Allen willen een positievere sfeer, de ouders wensen een

betere onderlinge communicatie en tevens hopen ze te leren hoe ze veranderingen

kunnen vasthouden. Voorwaarde voor deelname aan De Versterking is sowieso dat er

motivatie tot verandering bestaat. De gezinnen worden vooraf dan ook uitvoerig

gescreend door de plaatsende instantie, in de meeste gevallen het Bureau

Jeugdzorg, de Raad voor de Kinderbescherming of de Riagg. Als de veiligheid van

een kind niet voldoende gewaarborgd kan worden, is dat een contra-indicatie voor

deelname. In de twee jaar dat het programma loopt, zijn tot nu toe 24 gezinnen

behandeld. Daartussen zitten geen gezinnen waar sprake is van seksueel misbruik.

Wel komt mishandeling sporadisch voor, of ligt op de loer.

Bij de Van der Neuts is van dat alles geen sprake, al zijn de kind-ouder

contacten moeizaam. Deze ochtend bespreekt Nanninga de voortgang met de

zogenaamde ‘gedragskaartjes’. ‘Boris laat zijn broertje en zusje met rust vanaf

het moment dat zij naar boven gaan om hun pyama aan te trekken’, luidt een

beoogde gedragsverbetering voor de oudste. Boris heeft zich daar goed aan

gehouden, en ook zijn kleren keurig over de stoel gehangen en zijn schoenen

opgeruimd. Op de kaart zijn door moeder elf stickertjes geplakt, waarmee hij per

stuk een kwartje heeft verdiend. ‘Als positieve stimulans,’ licht Nanninga toe.

De kinderen kunnen ook kiezen voor een sociale beloning. Zo wil Felix deze week

één avond een half uur langer opblijven. Graag zou hij samen met zijn ouders een

spelletje doen. ‘Dat snap ik wel,’ zegt Alexandra, ‘ik weet dat Felix echte

aandacht van ons tekort komt.’ Ook Floortje laat haar kaart laat zien, en ineens

valt op dat Nanninga steeds strooit met complimenten, naar aan de kinderen als

de moeder. Nanninga: ‘Dat is het competentie-model, een belangrijke pijler

binnen onze aanpak. Gezinnen hebben al zo vaak gehoord dat ze het niet goed

doen, terwijl het veel motiverender is om te accentueren wat er allemaal wel

goed gaat.’

Dronken pa

De aanpak van De Versterking lijkt pretentieus. De ondersteuning strekt

zich uit van opvoeding en omgangsvormen tot huishouden en financiën. ‘We hebben

niet de illusie in zes maanden alles te kunnen oplossen,’ zegt Naaijer. ‘Het

voornaamste is zoveel mogelijk handvatten aan te reiken. Het regelen van nieuwe,

minder intensieve hulp hoort daar ook bij, zodat niet gelijk alle steun wegvalt

als De Versterking afloopt.’ Belangrijk is tevens dat er nieuwe ‘steunfiguren’

worden gezocht voor het gezin. Dat kan een kennis zijn of een oom, maar ook een

vertrouwenspersoon op school of iemand in het buurthuis. ‘Het netwerk moet

zodanig worden verstevigd dat het gezin niet meer zo snel terug zal

vallen.’

Amstelstad is van oudsher een residentiële instelling, maar de ambulante

hulpvormen winnen langzaamaan terrein. Inmiddels wordt een kwart van de ruim 250

kinderen binnen het gezin behandeld. De hulpverleners van De Versterking, allen

hbo-ers, hebben echter vooral ervaring als begeleider van leefgroepen. Zo ook

Nanninga, die zeven jaar groepsleider was. ‘Dan heb je een hele andere rol,’

vertelt ze. ‘In de leefgroep bepaal jij de sfeer, bij de Versterking moet je je

kunnen afstemmen op de sfeer en de normen en waarden in het gezin. De ouders

blijven de bepalende figuren en dat is gezond.’ Principieel gezien vindt

Nanninga de keuze voor ambulante zorg dan ook een goede. ‘Wat ze thuis ook

hadden meegemaakt, altijd proefde ik bij uithuisgeplaatste kinderen een drang

naar huis. Aan de andere kant geldt bij ambulante zorg dat je niet weet wat je

achterlaat als je de deur achter je dichtdoet. Dan zit zo’n kind weer bij een

dronken pa. Het is die eeuwige vraag: waar doe je het kind de minste schade

mee?’

Voor de uitvoerend werkers is ambulante zorg het meest belastend, denkt

Saskia Mannaert, tijdelijk coördinator van De Versterking en werkbegeleider van

Nanninga. Mannaert: ‘Goede individuele begeleiding is bij intensief ambulant

werk onontbeerlijk. Eens per twee weken is er een apart gesprek met de werker,

bij groepswerk is dat om de twee maanden. Dat moet ook wel. Je gaat alleen naar

een gezin en hebt weinig contact met collega’s. Je wordt zo’n gezin soms

helemaal ingezogen, dan moet je er ook weer worden uitgezogen.’ Opvallend is dat

Nanninga, die ’s ochtends de complimenten uitdeelde, ze bij de werkbespreking nu

zelf oogst. Mannaert: ‘Wat de werkers naar gezinnen doen, doen wij naar hen:

veel positieve feedback geven. Het is in de hele hulpverlening de makke dat het

accent teveel wordt gelegd op wat er niet goed gaat. Deze werkbesprekingen zijn

er vooral voor het welzijn van onze werkers.’

Geweldige puinhoop

De methodische terugkoppeling vindt plaats in een tweemaandelijks gesprek

met een gedragswetenschapper, waarin het hele arsenaal aan gebruikte

interventies en hun werking binnen de betreffende gezinnen wordt besproken. In

hoeverre de aanpak van De Versterking vruchten afwerpt, wordt momenteel gepeild

door een onderzoeksbureau. Een tussenevaluatie wordt binnenkort verwacht, maar

regiomanager Naaijer durft nu al de conclusie aan dat het project een succes is.

‘In twee gevallen is het na afloop van het traject toch van uithuisplaatsing

gekomen, maar bij geen van de 24 gezinnen is dat tussentijds gebeurd. Dan doen

we het niet slecht, denk ik. Hoewel wat ouders en kinderen zelf zeggen misschien

een belangrijker graadmeter is. Want het is natuurlijk de bedoeling dat zij

uiteindelijk weer prettiger samenleven. Laatst hoorde ik over een gezin dat

altijd temidden van een geweldige puinhoop op matrassen op de grond sliep, dat

de jongste dochter een eigen kamertje had gekregen. Dat zijn kleine

verbeteringen die vaak veelzeggend zijn.’

Maar het blijft altijd afwachten of de gezinnen het volhouden op de

ingeslagen weg, erkent Naaijer. ‘Onze fantasie is dat je een soort chronische

zorg zou moeten hebben, omdat er gezinnen bestaan die altijd hulp nodig zullen

blijven hebben. Dat zou zorg moeten zijn die licht is, maar intensief kan worden

als het echt even nodig is.’ Moeder Van der Neut zou het niet erg vinden: ‘Ik

zie er nu al tegenop als De Versterking straks weer weg is.’/Floris van

Balen